Filipinoj
Republika ng Pilipinas | |
Respubliko de la Filipinoj | |
|
|
Detaloj | Detaloj |
Nacia himno: Lupang Hinirang | |
Nacia devizo: Dia, Humana, Naturema, kaj Naciisma | |
 | |
| Bazaj informoj | |
|---|---|
Ĉefurbo | Manilo |
Oficiala(j) lingvo(j) | filipina lingvo, angla lingvo |
Ĉefa(j) lingvo(j) | angla lingvo, angla lingvo |
Plej ofta(j) religio(j) | katolikanoj (95%) islamanoj (5%) |
Areo % de akvo | 300,000 km² 0,61 % |
Loĝantaro | 100 981 437 |
Loĝdenso | 336,60 loĝ./km² |
Horzono | Norma Horzono de Filipinoj |
Interreta domajno | .ph |
Landokodo | PHL |
Telefona kodo | +63 |
Plej alta punkto | Monto Apo |
Plej malalta punkto | Filipina Maro |
| Politiko | |
Ŝtatestro | Rodrigo Duterte |
Nacia tago | 12-a de junio |
Sendependiĝo disde Usono | 12-a de junio 1898 |
| Ekonomio | |
Valuto | filipina peso |
MEP | laŭ 2016 |
| – suma | $17,443 duilionoj |
| – pokapa | $7,612 |
Esperanto-movado | |
Landa E-asocio | Filipina Esperanto-Junularo |
Filipinoj (filipine: Pilipinas [ˌpɪlɪˈpinɐs]), oficiale Respubliko Filipinoj, estas suverena lando en sud-orienta Azio, konsistanta el malaja arkipelago da 7 641[1]insuloj en okcidenta Pacifiko. La landnomo devenas de la hispana reĝo Filipo la 2-a. La sudĉina maro disigas la insularon de Vjetnamio en okcidento, Celebes-maro de Indonezio en sudo. Respubliko Filipinoj estas la kvine plej granda insula ŝtato de la mondo.
Enhavo
1 Geografio
2 Administrado
3 La plej grandaj urboj
4 Historio
5 Kulturo
6 Religio
7 Politiko
7.1 Reĝimo
7.2 Homaj rajtoj
7.3 Akuzoj fare de la Permanenta Popola Tribulano
7.4 La islama separatismo
8 Trafikado
9 Esperanto-komunumo
9.1 Filipinaj esperantistoj
10 Vidu ankaŭ
11 Referencoj
12 Eksteraj ligiloj
Geografio |
La mapo de la Filipinoj.
Monto Apo, 2954 m-jn alta en insulo Mindanao.
Terasoj por rizokultivado en Filipinoj.
Filipinoj estas insula lando formata de arkipelago de 7.107 insuloj situaj sudoriente de Azio. La distanco ĝis la okcidenta marbordo de la Pacifiko estas de ĉirkaŭ 1.210 km.
Limas oriente kun la Filipina Maro, okcidente kun la Sudĉina Maro, kaj sude kun la Sulavesa Maro. Sude troviĝas la insuloj de Molukoj kaj Sulaveso en Indonezio, sudoriente la malajzia parto de Borneo kaj rekte norde estas Tajvano. Filipinoj estas inter 116° 40' kaj 126° kaj 34' Or longitudo, kaj 4° 40' kaj 21° 10' N latitudo.
La plej gravaj insuloj:
Luzono 104 688 km²
Mindanao 94 605 km²
Samar 13 076 km²
Negros 12 701 km²
Palavano 11 782 km²
Panajo 11 513 km²
Aliaj ne tiom etendaj insuloj, sed gravaj pro diversaj tialoj (historiaj, kulturaj, ekonomiaj ktp.) estas Corregidor, Mindoro, Cebuo ktp.
Biogeografie Filipinoj apartenas al la sundalanda-filipina ekoprovinco de la orientalisa ekozono laŭ la tipologio de la Monda Natur-Fonduso (WWF). La Filipinaj humidaj arbaroj estas diferantaj de tiuj de Sunda Lando.
Administrado |
La lando administre dividiĝas en 79 provincoj. Vidu:
- Provincoj de la Filipinoj
La plej grandaj urboj |
La plej grandaj urboj | ||||||
| Nomo | Loĝantoj en 2005 | |||||
Regiono | ||||||
| Kezonurbo | 2 455 943 | Manila Metropolo | ||||
| Manilo | 1 568 926 | Manila Metropolo | ||||
| Kalukano | 1 438 852 | Manila Metropolo | ||||
| Davao | 1 328 231 | Davaa Regiono | ||||
| Cebuurbo | 758 597 | Centraj Bisajoj | ||||
| Zamboangurbo | 703 381 | Zamboanga Duoninsulo | ||||
| Tagigo | 605 875 | Manila Metropolo | ||||
| Las-Pinjaso | 584 813 | Manila Metropolo | ||||
| Valenzuela | 571 271 | Manila Metropolo | ||||
| Pasigo | 563 493 | Manila Metropolo | ||||
| Antipolo | 549 541 | Calabarzon | ||||
| Paranjako | 535 833 | Manila Metropolo | ||||
| Cagayan de Oro | 527 646 | Norda Mindanao | ||||
Historio |
- Vidu pli detale: Historio de la Filipinoj
La historio je eŭropeca vidpunkto komenciĝis kun malkovro de la insularo fare de portugala ŝipisto Fernão de Magalhães (servanta la hispanojn) en 1521. Ekde 1565 Filipo la 2-a (Hispanio) faris hispanaj kolonioj laŭvice la insulojn, kies nomo estis "Nova Hispanio". Tiuj insuloj pli frue estis memstaraj indiĝenaj regnoj. En 1571 jam fondiĝis Manilo, kiel administrejo kaj kolonia ĉefurbo. La lando estis grava komerca centro de la hispanoj.
Dum la usona-hispana milito en 1898 la usona ŝiparo venkis la hispanojn, poste oni deklaris sendependan respublikon, sed Usono aneksis la landon. Disvolviĝis sendependa milito. Nur en 1913 finiĝis la bataloj kaj la insularo oficiale apartenis al Usono. En 1935 Filipinoj ricevis aŭtonomion, sed konstituis kun Usono la novan enton Filipina Komunumo. Inter 1941-1945 Japanio okupis la landon. Post la usona reokupo en 1946 Usono akceptis plenan sendependecon de Filipinoj. Ekde la 1970-aj jaroj industria impeto komenciĝis, simile al Japanio.
Kulturo |
La Universitato de Filipinoj (UF) enhavas 7 konsistajn universitatojn (KU-jn), 1 aŭtonoman altlernejon kaj 4 bazajn edukado-lernejojn situantajn en 15 kampusoj tra la lando. La unua KU malfermigis la Universitaton de Filipinoj Manilo en Manilo dum 1909 kun la Kolegiojn de Belartoj, kaj la Kolegio pri Medicino. La KU en Los Baños estis ankaŭ komencita kiel la Universitato de Filipinoj Los Baños kun la Kolegio pri Agrikulturo dum la sama jaro. 5 aliaj KU poste estis establitaj; la lasta ekde 2002 estas la Universitato de la Filipinoj Baguio en Baguio, malgraŭ ke ĝi formiĝis 41 jarojn pli frue (en 1961); la Universitato de la Filipinoj Diliman en Kezonurbo, la kvara KU kiu estis establita en 1949, estas la pli granda KU kaj la sidloko de administrado de la UF. En 2008, la Universitato de Filipinoj iĝis Nacia Universitato laŭ Akto 9500[2].
Religio |
Majoritata estas la katolikismo, sed en la suda insulo estas majoritata Islamo. La Filipina prareligio estis esence politeisma.
Politiko |
Reĝimo |
Filipinoj estas reprezenta respubliko. Nuna prezidento estas Rodrigo Duterte ekde 2016.
Homaj rajtoj |
La homrajtaj organizoj plurfoje akuzadis la registaron de prezidantino Arroyo pri persekutado de opozicio. Laŭ polica informo, de 2001 al junio 2008 estis mortiĝitaj 141 agitantoj. Karapatan, filipina homrajta organizo, atestas pri dekoj malaperintaj kaj 902 mortigitaj sindikatgvidantoj, ĵurnalistoj, sacerdotoj kaj farmistgvidantoj.[3] Siaflanke la filipina registaro akuzis opozicion, inkluzive de la Nacia Demokrata Fronto de Filipinoj, pri militkrimoj.[4]
Akuzoj fare de la Permanenta Popola Tribulano |
En 1980 en Antverpeno (Belgio) okazis unua sesio por Filipinoj fare de tiu tribunalo. Rezulte la reĝimo de Ferdinand Marcos estis kondamnita pro «krimoj kontraŭ la Filipina- kaj Bangsa Moro popoloj».[5][6]
La 21-25-an de marto 2007 en Hago (Nederlando) okazis dua sesio por Filipinoj, dum kiu sep ĵurantoj ekzamenis la akuzojn registritaj de homoj kaj homrajtoj organizoj. Rezulte de ĉi tiu asizo la registaro de filipina prezidantino Arroyo kaj tiu de usona prezidanto George W. Bush estis kondamnitaj pro la «malobservoj de la rajtoj de la filipinaj homoj», ke egalas «krimojn kontraŭ humaneco». Estis asertite, ke pli ol 8 milionoj da filipinanoj estis forpelitaj el la lando pro politikaj kaj ekonomiaj krizoj.
Ankaŭ ĵurantoj kondamnis kiel «senhonta» politikon de nederlanda registaro, kiu, laŭ ili, neglektas homajn rajtojn, por akiri profitojn por samlandaj koncernoj.[5][6] Ekzemple, la registaro konfiskis ĉiujn materialojn rilate al la tiu sesio tribunalo kaj ĵurantoj antaŭtimis, ke ili povus esti uzataj de la filipina reĝimo.[7]
La islama separatismo |
Dum jardekoj islamaj separatistoj sude de la lando batalis kontraŭ la registaro, postulante memregadon surbaze de la Ŝario. En 2008 la Moro Islama Liberiga Fronto (MILF) havis ĉirkaŭ 11 000 batalantojn.[8] Armeo ne povas plene kontraustari al ribeluloj, do lokaj respondeculoj armas civilulojn. Ĉiuj flankoj respondas pro malobservoj de la internacia juro. Intertraktoj pri paco ne sukcecis. En 2008 la filipina prezidentino Maria Gloria Macapagal-Arroyo forigis la interkonsenton post kiam kristanoj kaj politikistoj en Mindanao kontraŭis al tio, kion ili opiniis malkonstitucia moviĝo al kreo de sendependa Islama ŝtato. La nacia Supera Kortumo antaŭe juĝis kontraŭ la interkonsento.[9]
En julio 2008 post sekretaj intertraktoj en Malajzio inter ŝtatoficistoj kaj reprezentantoj de MILF estis decidite vastigi islaman memstaran regionon en Maguindanao provinco, sude de la lando, kie troviĝas pli ol 700 plejparte islamaj vilaĝoj. Post ses monatojn devis okazigita voĉdono pri tio. La interkonsento ankaŭ antaŭvidis islaman regadon de arbaro kaj mineraloj ĝis 15 km de la marbordo kaj 75 % aliaj naturaj rezervoj.[8]
Tamen en aŭgusto 2008 denove eksplodis la bataloj kun MILF, precipe apud la urboj Datu Saudi Ampatuan kaj Datu Piang en Maguindanao-provinco.[9]
Trafikado |
La plej grava estas la pramo, sed por la ŝipoj 15 havenoj funkcias. 82 flughavenoj interligas la insulojn kaj la aliajn landojn. Longo de la fervojaj linioj estas 897 km, de la vojoj 201 994 km.
Esperanto-komunumo |
Pli detalaj informoj troveblas en la artikolo Esperanto-movado en Filipinoj.- Estis Esperanto-Asocio por Filipinoj kiu estis fondita en 2006 sed disiĝis antaŭ kelkaj jaroj.
- Estas Filipina Esperanto-Junularo, originale Filipina Esperantista Junulara Asocio (FEJA), kiun fondis de 3 gejunuloj en la urbo Valenzuela la 19-an de Septembro 2013.
Filipinaj esperantistoj |
- Albert Stalin Tancinco Garrido, 18-jara fondinto kaj Ĝenerala Sekretario de Filipina Esperanto-Junularo (FEJ). Vidu ankaŭ: Albert Garrido ĉe Esperantujo - La Esperantista Mondomapo.
Vidu ankaŭ |
- Armeo de la Filipinoj
| ||||
Referencoj |
↑ More islands, more fun in PH (angle).
↑ Republic Act 9500 - An Act to Strengthen the University of the Philippines as the National University Akto fortigas la Universitaton de Filipinoj kiel Nacian Universitaton. Alirdato 20-an de majo 2008, angle.
↑ La Filipinaj Malaperitaj Disidentoj esperante
↑ Plua esploro de la kazo de Sison estas atako sur la NDFP kaj la Pacprocezo esperante
- ↑ 5,05,1Daŭrigu la batalon por justeco kaj paco en la Filipinoj! esperante
- ↑ 6,06,1Continue the fight for justice and peace in the Philippines! angle
↑ “Kiel ĉi tio povis okazi en Nederlando?!” esperante
- ↑ 8,08,1Filipinoj pligrandigas islaman memstaran regionon esperante
- ↑ 9,09,1Bataloj intensiĝas en Filipinoj esperante
Eksteraj ligiloj |
esperante Informoj pri Filipinoj en la vikio de UEA
angle Filipinoj (The Encyclopedia of Earth)
